Mihadhara - Andrew Harvey

Muhtasari

Imeonekana kuwa, ikilinganishwa na viambatisho vinavyoshirikiwa katika matawi mengine ya Kikushi, lugha za Kikushi Kusini hushiriki maneno manasaba (yaani: cognates) vichache zaidi na Kushiti pana zaidi. Hili limechunguzwa mara kwa mara kwa njia ya mawasiliano ya lugha: Lugha za Kushi za Kusini hupatana na lugha nyingi zaidi za Kushi kwa sababu Kikushi cha Kusini kimekopa maneno kutoka kwa lugha zisizo za Kikushi zikiwemo Kinilotiki, Kibantu, pamoja na washiriki mbalimbali wa kundi la kizamani na la kale la Mashariki ya Afrika Mapema.

Wasilisho hili huangalia chanzo kingine cha kutolingana huku, kuwa uundaji wa maneno mengi kupitia mizizi mingine. Imebainishwa kote katika Kießling na Mous (2003), na kuchunguzwa katika Harvey (2018), lugha za Kushi za Kusini hushiriki maneno manasaba vichache zaidi vya Kikushi kwa sababu idadi kubwa ya miundo yake ya kileksika inategemea mzizi sawa. Hotuba hii 1) hutoa muundo msingi wa uundaji wa maneno kama haya, 2) huonyesha mifano mingi, na 3) hutazama baadhi ya matokeo ya vitendo ya mchakato huu wa ubunifu.

Muhtasari

Hifadhi ya lugha ya kidijitali ni teknolojia mpya kiasi. Ikionekana kama kipengele kikuu cha mbinu za hali halisi za isimu, hazina za kidijitali hutumikia kulinda rasilimali za lugha (na, wakati huo huo, za kitamaduni) za jumuiya, mara nyingi kwa uchunguzi wa kisayansi na matumizi ya ndani, na kwa kawaida kwa muda mrefu katika siku zijazo. Kwa kuzingatia umuhimu wao uliobainishwa, mazungumzo haya yanalenga kuchunguza hazina ya lugha ya kidijitali kama teknolojia kwa njia kamili. Hili hutekelezwa kwa: 1) kuchunguza tajriba yangu mwenyewe kuunda na kuratibu makusanyo ya kumbukumbu ya nyenzo za lugha ya sauti na taswira kutoka kwa jamii lugha tatu za kaskazini-kati mwa Tanzania; 2) kuchunguza makusanyo haya ya kumbukumbu kupitia seti ya maswali yanayohusishwa na Jacques Ellul; na 3) kupendekeza maono ya siku za usoni za hazina za kidijitali zikitumika kwa mahitaji na matakwa ya jumuiya za wenyeji ambazo ni sauti zao zinazohifadhiwa.

Muhtasari

Utengenezaji wa rekodi za lugha umefafanuliwa kama uundaji wa “rekodi ya kudumu, yenye madhumuni mengi ya lugha” (Himmelmann 2006:1). Matendo haya ya uumbaji na uhifadhi yanasalia kuwa jambo kuu la isimu ya hali halisi kuwasilisha, kama inavyoonekana katika jinsi utengenezaji wa rekodi wa lugha inavyofundishwa, na vile vile jinsi utengenezaji wa rekodi wa lugha unavyofadhiliwa. Ni nini, hata hivyo, kinachopaswa kufanywa na hati hizi za lugha ambazo zimeundwa? Njia moja ya mbele ni kufikiria upya kumbukumbu ya lugha kama maktaba, ambayo ndiyo inayopendekezwa katika mazungumzo haya.
Pamoja na kumbukumbu ya lugha kurejeshwa kama maktaba, amana tatu za hati zinazojulikana kwa mwandishi (Harvey 2017, 2019, na Griscom na Harvey 2020) na muktadha wa jamii zao zitachunguzwa kwa kutumia Ranganathan’s (1931) “Sheria Tano za Sayansi ya Maktaba”. Zoezi hili hutumika kutoa mawazo, na pia kuunda mazoea yaliyopo au yanayoweza kutekelezeka, kwa lengo la 1) kushiriki mazoea ya sasa, 2) kuhimiza maono ya kufikiria ya siku zijazo, na 3) kupinga madai ya maundo ya “makaburi ya data” (Newman 2013).

Muhtasari

Kimbugu cha ndani, kinachojulikana pia kama Kima’a (ISO 639-3 [mhd]), ni mfano wa lugha mchanganyiko. Watangulizi wa Wabugu wa wakati huo, ambao walizungumza lugha ya Kikushi, walipata mabadiliko makubwa, pengine yalihusu kuwasili kwa watu wapya katika nchi yao, na kuleta maisha mapya ikiwa ni pamoja na matabaka makubwa ya kijamii na kilimo. Hii iliwasababisha kupoteza lugha yao asilia na badala yake kubadilishwa na lugha ya Kibantu sawa na Kipare [asa], ambayo leo inaitwa Kimbugu chaa Kawaida. Muda mfupi baada ya mabadiliko haya ya lugha kutokea, jamii ya lugha ya Kimbugu ilibuni njia mpya ya kuzungumza ambayo ilikuwa tofauti kabisa na Kimbugu chaa Kawaida: lugha iliyotumia sarufi ambayo kimsingi ilikuwa ya Kimbugu chaa Kawaida, lakini ikiwa na maneno tofauti kabisa nayo: Kimbugu cha Ndani. Muhimu sana, maneno haya yanatokana na idadi ya vyanzo tofauti, ikiwa ni pamoja na lugha ya Nilotiki Kimasai [mas], lugha nyingine za Kibantu kama vile Kitaita [dav] na Kisagalla [tga], pamoja na Kikushi ya Mashariki na Kikushiti ya Kusini. Tukio hili la kushangaza, aina ya kuunganisha upya kwa utambulisho kupitia lugha (c.f. Sands et al. 2023:184-187, 200-203), ambapo jumuiya ya wazungumzaji iliamua kwa dhati kubuni aina mpya ya lugha (Tosco 2020:292 na Kießling 2020: 325-326), imewasilishwa pamoja na ushahidi wa kina wa kimajaribio katika Mous (2003).

Katika kipindi cha kazi iliyotajwa hapo juu, hutambuliwa kwamba maneno ya Kikushi Kusini katika Kimbugu cha Ndani hutoka ama Kiiraqw [irk] au Kigorowa [gow], na kwamba “[inadhaniwa] kwamba chanzo cha Kiushi Kusini cha maneno ya Kimbugu cha Ndani ilikuwa Kigorowa badala ya Kiiraqw” (uk.33). Zaidi ya hayo, husemwa kwamba “moja ya maneno muhimu kutoka kwa Kigorowa/Kiiraqw ni m-lagé ambayo ina maana ya ‘mama’ katika Kimbugu chaa Ndani na ‘ng’ombe aliyepatikana katika vita’ katika Kiiraqw (na labda Kigorowa). Hii huonyesha kuwa idadi ya wanawake waliingia katika jamii ya Mbugu wakati wa migogoro kati ya Mbugu na Wagorowa/Wairaqw” (uk.45). Kwa hivyo nadharia ina vipengele viwili: 1) kwamba kipengele cha Kikushi Kusini katika Kimbugu cha Ndani kilikuja katika lugha hii kutoka kwa Kigorowa, na 2) kwamba hali ya kihistoria ilikuwa kuingizwa kwa wanawake wanaozungumza Kigorowa katika jamii ya Kimbugu kupitia migogoro. Kwa lengo la kuchunguza kipengele kimoja maalum na kidogo cha historia ya lugha ya Afrika Mashariki, mazungumzo haya huchunguza vipengele vyote viwili vya nadharia hii.

Kwanza, ili kubainisha kama chanzo cha maneno ya Kikushi Kusini katika Kimbugu cha Ndani hutoka kwa Kigorowa au Kiiraqw, mbinu ya kihistoria ya kiisimu itatumika. Kwa kurejea hasa Kießling (2002), nyenzo za kileksia katika Kimbugu cha Ndani (Mous 2003:231-298) zitachunguzwa kwa kuzingatia hasa kubainisha kama maumbo ya Kikushi Kusini yaliyowekwa yanatoka ama Kigorowa au Kiiraqw.

Pili, kuchunguza uwezekano wa tukio la kihistoria la wanawake wa Gorowa kuingizwa katika jamii ya Mbugu wakati wa migogoro, mbinu ya kihistoria ya kiisimu itatumika. Kwa kuzingatia dhana zinazohusu kutibu “mapokeo simulizi kama historia” (Vansina 1985), masimulizi kadhaa ya hadithi ya umeme katika jamii ya Gorowa huchambuliwa kwa lengo la kujifunza ikiwa kile kinachosimuliwa kinahusiana na uhamaji wa kihistoria, ukimbizaji, au kuhamishwa kwa lazima ya watu wa Gorowa kutoka nchi yao magharibi hadi nyumbani kwa watu wa Mbugu mashariki.

Muhtasari

Kigorowa ni lugha ya Kikushi inayozungumzwa kaskazini-kati mwa Tanzania, katika eneo ambalo mara nyingi hujulikana kama Ufa wa Tanzania (Kießling, Mous, and Nurse 2008). Mambo kama vile mabadiliko ya haraka ya kijamii, mabadiliko ya idadi ya watu, pamoja na mitazamo ya lugha iliyoathiriwa na mazungumzo makubwa yanayohusiana na nguvu kubwa huchangia hadhi ya Kigorowa kama lugha iliyo hatarini kutoweka (Harvey 2019).

Ingawa lugha za Kiafrika, kwa wastani, hazina kumbukumbu na hazifafanuliwa zaidi kuliko zingine za ulimwengu, lugha za Ufa wa Tanzania zina kiwango cha maelezo ambacho ni cha juu zaidi kuliko maeneo mengine mengi katika bara la Afrika (Hammarström 2022). Haya ni matokeo ya msongamano wa shughuli, ikijumuisha ile ya watu binafsi wanaohusishwa na ukoloni (k.m. Johnson 1923), na kazi za kidini (k.m. Olson 1964, Eaton 2008), na taasisi za kitaaluma (k.m. Mous 1993, Kießling 1994, Griscom 2019), pamoja na “watoa habari asili”, “washauri wa lugha”, na “wasaidizi”: idadi yao haijulikani, lakini michango yao ilikuwa msingi wa kazi zote zilizotajwa hapo juu. Katika muktadha wa kisasa ambapo uwekaji kumbukumbu na maelezo ya lugha za walio wachache ni mwelekeo mkuu wa isimu na ubinadamu kwa ujumla, mchakato wa jinsi lugha mbalimbali za Ufa wa Tanzania zilivyofafanuliwa kwa kiwango zilivyo ni za thamani.

Wasilisho huu ni jaribio la kuelewa mchakato huu, na hulenga katika kundi hili la mwisho la watendaji – wachangiaji wa ndani wa uandikaji na maelezo ya lugha – kwa sababu ni wahusika hawa ambao sauti zao mara nyingi huwa kimya. Hasa, wasilisho hii huzingatia tajriba za wazungumzaji wanne wa Kigorowa – watafiti wa ndani – ambao, kama sehemu ya utafiti ulioitishwa na mwandishi (k.m. Harvey 2017, 2018, na 2019), wamejishughulisha na kazi ya lugha (Leonard 2021) kwa karibu miaka kumi. Tutafanikisha hili kupitia: 1) kuorodhesha kazi iliyofanywa na watafiti wa ndani Wagorowa wakati wa mradi wa kuandika hati za lugha; 2) kutambua jinsi jukumu lao katika mradi limechangia utambuzi wa thamani katika uelewa wetu wa lugha; na 3) kutafakari jinsi wanavyoweka dhana ya hati za lugha na malengo ambayo hati kama hiyo iwekwe.

Muhtasari

Makala haya huchunguza ukosefu wa uthabiti wa mofo-fonetiki ya viingiliano (yaani: interactives) kupitia mfano wa vihisishi (yaani: interjections) vya Kigorowa. Uchanganuzi wa miundo 91 unaonyesha kwamba, katika Kigorowa, vihisishi ni visivyo thabiti sana: idadi ya vihisishi vya mitindopeke (yaani: idiolectal) ni kubwa zaidi kuliko ile ya vihisishi vinavyoshirikwa kati ya wazungumzaji, na vihisishi vya seti zote mbili huunda nguzo – nafasi zinazoundwa na miundo iliyounganishwa kupitia kufanana kwa familia. aina rasmi na ya kazi. Marekebisho rasmi yanaafikiwa kupitia kurefusha, urudufishaji, ubadilishaji (wa simu/vipengele), na upatanisho, na yanahusiana na mabadiliko ya maana na polisemia asilia kwa vihisishi. Kwa jumla, kundi la kihisishi limeundwa kama mtandao unaobadilikabadilika wa miundo inayohusiana (kiumbo/kitendo). Wasifu wa kisarufi wa vihisishi vilivyoshirikiwa na vya mitindopeke vinafanana na vinathibitisha uhalali wa mfano wa vihisishi. Maboresho yaliyopendekezwa ni pamoja na upendeleo wa [j] zaidi ya [w], mwelekeo wa toni za juu sana, na mifumo ya toni inayopungua, matumizi ya sauti zinazotenlenezwa kwenye koo kama sauti za kawaida na vidoko (yani: clicks) kama konsonanti halisi katika lugha zisizo za vidoko, msingi wa tanakali (yaani: iconic) wa baadhi ya vihisishi na uhusiano wao na lugha ya watoto (yaani: babytalk), pamoja na uhusiano wa karibu wa vihisishi na mahali pa kutamka pa |A|.

Muhtasari

Ufa wa Tanzania ni eneo kubwa la kaskazini-kati mwa Tanzania ambapo wazungumzaji wa lughaza familia mbalimbali (pamoja na lugha kisiwa Kihadza) wamekuwa wakiwasiliana kwa muda mrefu. Ingawa ugusano wa lugha yamonyeshwa, maswali kuhusu hali ya kijamii na kisiasa ya mawasiliano kati ya wazungumzaji wa lugha hizi bado hayajashughulikiwa. Dhana moja inayojitokeza ni kwamba watu wa Ufa wa Tanzania walikuza na kudumisha mawasiliano kupitia namna ya kuelewa dunia kubwa na urejesho wa kimwili, kiroho na kimazingira, ambao mara nyingi hupatanishwa kupitia sitiari na mazoea yanayohusiana na mvua. Mhadhara huu: hutoa uchunguzi wa itikadi mbalimbali wa ushahidi uliopo katika kuunga mkono dhana kama hiyo; na huelezea hatua za kwanza katika maswali ya awali.

Muhtasari

Kwa msukumo wa baadhi ya mifanano kati ya maneno yanayoonyesha udogo katika lugha za Ufa wa Tanzania, mazungumzo haya ni uchunguzi wa fani ya semantiki ya “udogo”. Huku ikizingatia vipengele vya kileksika na mofimu zinazoeleza dhana /FUPI/, /CHACHE/, /DOGO/, /MTOTO/, /WATU WADOGO/, pamoja na namna za kuonyesha udogo, mazungumzo haya: 1) hubainisha maumbo yanayoeleza dhana hizi katika lugha za Ufa. , 2) hubainisha mfanano, na 3) hujadili iwapo ufanano unaweza kutokana na mgusano, urithi wa kijenetiki, au bahati nasibu. Pale ambapo mawasiliano yanaonekana kuwa yanawezekana, matukio ya mtu binafsi yanapendekezwa. Mwisho, tafakari hufanywa kuhusu umuhimu wa sifa kama vile “udogo” kuwa na istilahi zinazoshirikiwa katika lugha hizi, na mapendekezo hutolewa kwa ajili ya utafiti wa siku zijazo.

Muhtasari

Bonde la Ufa la Tanzania ilionyeshwa kuwa na anuwai ya lugha pamoja na sehemu zinazofanana. Mhadhara huu ni jaribu la kwanza kupeleka uchambuzi huu kwenye maneno watu wanayotumia kwa ndugu wao. Wasilisho huu ni tokeo moja la kozi la Chuo Kikuu cha Bayreuth Language and Meaning (yaani: lugha na maana), sehemu yake moja ilikuwa kuhusu undugu na maneno ya kueleza undugu barani Afrika. Waliochangia kwenye kozi hii walichambua maneno ya undugu kutoka makala za anthropolojia na za isimu kuhusu jamii za Afrika, na walikusanya taarifa nyingi ya maneno (maneno ya undugu) na ya umbile (mifumo ya undugu). Wasilisho hutumia taarifa hii kama usuli wa kulinganisha lugha za Bonde la Ufa la Tanzania, kwa lengo la kuuliza maswali kuhusu vyanzo vya maneno na mifumo haya ya undugu, na kama zimerithiwa kijenetiki, kama zimeathiriwa na lugha zingine, au kama zilitengenezwa kuendana na mabadiliko makubwa zaidi ya jamii. Baada ya kuangalia undugu wa Bonde la Ufa la Tanzania kwa juu, wasilisho hutambulisha mifumo na hujaribu uchambuzi za mwanzo kwa kutumia uhusiano tatu wa undugu: 1) ndugu kama kaka na dada; 2) mipwa; na 3) kaka wa mama.

Muhtasari

Wasilisho huu hutolewa baada ya makala tarajiwa kukatazwa kwenye jarida la isimu Glossa. Makala kukatazwa sio ajabu – bali, ni kawaida sana – lakini maoni kadhaa wa mhakiki mmoja huchochea, husema kwamba uchambuzi wangu huchora lugha kama ya ajabu. Kwa sababu makala ilikatazwa, sijakuwa na nafasi rasmi kujibu maoni haya, ambayo siyakubali kabisa. Kwa sababu maoni haya yanahusika na ninavyoonyesha lugha ya Kigorowa, kuyajibu hunipa nafasi nzuri ya kufikiri kuhusu namna ninavyoeleza lugha hii, pamoja na kushiriki namna ninavyoelewa lugha hii ya Kigorowa.

Muhtasari

Kutengeneza rekodi ya lugha ni uwanja muhimu wa sayansi ya isimu (yaani: linguistics) unayolenga utengenezaji wa rekodi ya kudumu ya lugha inachoweza kutumika na watu mbalimbali. Mhadhara huu hutazama mradi mmoja wa utafiti huu – mradi wa kutengeneza rekodi ya lugha ya Kihadzabe, iliyofadhiliwa na Endangered Languages Documentation Programme (ELDP) uliyotokea kati ya miaka 2019 na 2021. Baada ya kutoa taarifa za msingi, kuhusu lugha ya Kihadzabe na kuhusu watafiti wenyewe, mhadhara 1) hueleza mradi kwa kila hatua kama matayarisho, kazi ya kila siku, na kuweka kazi kwenye benki ya lugha; 2) huangalia matokeo kadhaa ya mradi, na 3) hutoa mawazo wa Wahadzabe waliohusishwa kwenye kazi hii.

Muhtasari

Kikundi cha viangami kinachokaa kabla ya kitenzi (yaani: selector) ni muhimu sana kwenye sarufi ya Kigorowa, na lugha zingine za Kikushi cha Kusini (yaani: Southern Cushitic). Lakini picha yetu ya selector bado haijakamilishwa. Mhadhara huu huchambua selector ya Kigorowa kwa kuangalia mitindo yake ya mofolojia ni kisintaksi na huona kwamba selector ni kitenzi saidizi. Kwa kufanya uchambuzi huu mpya, mhadhara hutoa msingi kwa utafiti wa ndani zaidi wa mofosintaksi wa kitenzi cha Kigorowa.

Muhtasari

Griscom na Harvey (2020) ni rekodi kubwa yenye maada mbalimbali yanayohusika na lugha na asili za Wahadzabe wa Tanzania. Ilikusanywa kati ya miaka 2019 na 2021 kwa kuhusisha jamii, hata kama mkusanyiko huu ni mchango mkubwa kwa kazi ya lugha (linganisha Leonard 2021) kwa jamii ya Wahadzabe, sio kamili: wakati wa ukusanyaji wa rekodi za sauti na video, idadi kubwa ya video imepotezwa. Upotevu wa data hii itakuwa ini la mhadhara huu. Kurekodi na kueleza lugha ni kazi kubwa (linganisha Bowern 2008: 48), na changamoto – pamojawapo upotevu wa data (linganisha Tsutsui-Billins 2019) – huwa zinatokea. Hata hivyo, sio rahisi kwa wanaokusanya rekodi za lugha kuongea kuhusu changamoto zao – mwishoni hii kimya inasababisha changamoto hizi kutokea tena na tena. Mhadhara huu hupangwa kama ripoti ya changamoto (linganisha Engineers Without Borders Canada 2017) – changamoto huangaliwa kwa ndani, sababu za changamoto hutambuliwa, na mafundisho yake huorodheshwa. Mradi uliyozaa Griscom na Harvey (2020) ni, kwa namna nyingi sana, mfanikio kubwa sana, hasa kuhusu data zilizokusanywa, lakini pia kwenye mahusiano yaliyotengenezwa. Lakini kuongea kuhusu upotevu wa data uliyotokea ni muhimu kwa sababu kadhaa: inaweka wazi kilichotokea ili tunaweza kujifunza, inatengeneza eneo la kuongea kuhusu kazi ya jamii, na inatupa nafasi kuwaza kuhusu kazi yetu.

Muhtasari

Niliwahi kuongea kuhusu majina na utoaji wa majina kwenye Kigorowa, lakini data zile za zamani zilikuwa, kwa kiasi kubwa, kutoka Wagorowa wakieleza mfumo huu kwa jumla. Data mpya, hasa mahojiano pamoja na wazazi Wagorowa kuhusu watoto wao walivyopata majina yao, huongeza utondoti kwa ujuzi wetu, pamoja na data kuhusu Wagorowa wanavyofanya, zaidi ya wanavyosema kwamba wanavyofanya. Kwa kulenga maswali matatu – Majina ya Kigorowa hutolewaje?, Majini ya Kigorowa hutolewa na nani?, na Majina ya Kigorowa ni sanaa ya simulizi inayehatarishwa kwa kiasi gani na kwa namna gani? – mhadhara huu hutoa utondoti upya, upanusha uelewa wetu, na utukaribisha kwa picha ya kujuvya kwa sehemu hii muhimu ya lugha ya Kigorowa.

Muhtasari

Kuna hekaya miongoni mwa wanaisimu inayosema kwamba anayejaribu kutafuta lugha ya Kihadzabe atashindwa. Kwa kuwa nimechochelewa na hadithi hii ya ajabu, mhadhara huu hutumia “Laana ya Kihadzabe” kama mlango kuangalia uhusiano kati ya watafiti na Wahadzabe, uhusiano kati ya utafiti unaohusika Wahadzabe na vurugu ya epistemiki, pamoja na uhusiano kati ya kazi ya lugha na kazi ya mgeuzo kuwezesha Wahadzabe kujithamini, kuongea, na kujiwakilisha wenyewe – zote kwa nia kihakiki. Mapema sana kwenye mhadhara huu, naweka imara kwamba “Laana ya Kihadzabe” imesababishwa na mambo nje ya madaraka ya Wahadzabe wenyewe, na ni jambo lililobuniwa tu. Uangalifu utabadilisha kutoka vitisho vilivyobuniwa dhidi ya wanaisimu kwa vitisho halisi dhidi ya Wahadzabe. Mhadhara huu unaweka imara kwamba kukomesha vurugu dhidi ya Wahadzabe ni lazima tubadilishe namna wanavyofafanuliwa kwa watu wa nje, hasa namna tunazofanya utafiti nao. Kazi ya hivi karibuni ya lugha na Wahadzabe inatolewa kama mfano wa mageuzo yanayotakiwa.

Muhtasari

Mhadhara huu hutoa uchambuzi wa kwanza wa maumbo (fonetiki na mofolojia) wa vihisishi vya Kihadzabe. Kwa kutumia utaratibu unaolenga mfano wa awali kwa jamii ya vihisishi, na kwa kutumia data mpya, wahadhiri wanaonyesha kwamba vihisishi vya Kihadzabe hufanana sana na mfano wa awali wa vihisishi. Vihisishi vya Kihadzabe vina sifa za mfano wa awali, na sifa zake zisizo za mfano wa awali zinafanana na zile zinazoonekana kwenye lugha tofautitofauti. Kwa kiasi kubwa, utafiti huu huthibitisha uhalali wa mfano wa awali unaelezwa kwenye masomo mengine, lakini utakaso kadhaa huongezwa pia.

Muhtasari

Kiungo kwenye lugha ya Kigorowa ni mofimu ya kinomino chenye alomofu (yaani: umbo jingine la mofimu moja) sita tofauti kufuatana na jinsi. Mofimu kwenye herufi zito kwenye slufitá wák “mdomo moja”, desir‘eé’ “msichana wangu”, hhawató baabá “mwanamume wa baba”; kurkí “mwaka huu”, ayeemá uren “nchi kubwa”, na /aylá tleer “wimbo wa harusi ndefu” zote ni viungo. Nomino hazionyeshi mofolojia ya kiungo kwenye mazingira haya: viima visivyo na vivumishi, yambwa zisizo na vivumishi kwenye ‘nafasi ya pili’ (yaani: kabla ya kundi la viangami linachokaa kabla ya kitenzi), na nomino zilizogubikwa. Nomino huonyesha viungo kwenye mazingira zote zingine. Makala mapema zaidi ya lugha za Kikushi cha Kusini hueleza viungo kama mofolojia ya construct state – muundo mmoja wa nomino kwenye lugha za Afroasiatiki zinapomilikiwa. Baadaye ya kuonyesha sababu umilikishaji hufai kueleza uwepo wa viungo vyote, wazo mbadala hutolewa: kwamba viungo vipo kwenye nomino zote zenye uhusianorejeshi, lakini hazitamkiwi zikikaa kwenye makali ya kulia ya kirai ya kifonolojia. Mwishoni, uchambuzi mpya kwenye Kerr (2020) huangaliwa, pamoja na njia kuelewa viungu vya Kigorowa vizuri zaidi.

Muhtasari

Wasilisho huu hutoa sasisho kuhusu kazi ya kushirikiana ya asili za mifumbo kwenye Bonde la Ufa, kazi ambaye wanachama wa RVN wameanza karibu mwaka mmoja uliyopita. Tunaonyesha malengo yetu na sababu ya kufanya kazi hii, pamoja na taarifa ya msingi kuhusu namna ambavyo kazi yetu ya kushirikiana kwa njia ya mtandao imwfanyika. Halafu tunatoa matokeo ya aina nne kutoka utafiti wetu wa mifumbo wa Bonde la Ufa: (i) mazingira ya mawasiliano; (ii) muundo wa mawasiliano; (iii) sarufi; na (iv) vipengele ya dhana na kimtindo.

Harvey, Andrew. 2021. Remote but not distant: Lessons from fieldwork with Gorwaa, Hadza, and Ihanzu speaker communities. Talk given as part of the panel “Collaborative Linguistic Fieldwork During the Current Crises and Beyond” at the fourth School of Languages Conference (SOLCON IV), University of Ghana, Ghana (Online). 05.11.2021. DOI: 10.5281/zenodo.5647954

Tambua kwamba: Hotuba hii haijapitishwa kwa wataalam wengine. Kwa hiyo, matokeo yake ni ya kujaribia tu, na huweza kubadilisha.

Muhtasari

Mkutano wa Developing New Africanists (yaani: kuendeleza watafiti wa mambo ya Kiafrika) (DNA) ni mfululizo mfupi wa mawasilisho kwa ajili ya kusaidia wanafunzi wa kozi ya Core Examples of Linguistic Structure (yaani: mifano mikuu ya umbile wa lugha) kukuuza kazi zao za lugha za Kigorowa, Kiiraqw, na Kihadzabe, pamoja na lugha za East Rift Southern Cushitic (yaani: Kikushi cha Kusini cha Bonde la Ufa la Mashariki), kuwa makala. Maoni haya huanzisha mkutano huu, pamoja na kutoa taarifa za ziada kuhusu lugha hizi.

Muhtasari

Hasa kuanzia karne hii mpya, kazi ya kurekodi lugha imebadilisha sayansi ya isimu, kwenye tunachoona kama data, pamoja na namna ambavyo data hii hukusanywa na hutumiwa. Wasilisho huu huangalia kazi yangu – miaka kumi ya kurekodi lugha kwenye eneo la Bonde la Ufa la Tanzania – kama mfano. Natafakari kuhusu namna ambavyo kazi yangu imebadilishwa. Naongea kuhusu kurekodi lugha kinachobadilisha namna ambavyo tunaeleza lugha, namna ambavyo tunagundua tamthali za semi mpya, na namna ambavyo tunasaidia jama ya lugha yenyewe. Mwishoni, wasilisho hutazama siku za mbele za kurekodi lugha barani Afrika, na mabadiliko yanayobaki kuhakikisha kwamba kazi hii ikae imara. Vile vile, zungumzo hili huangalia aina tofauti za ushikiamano, na kupinga kazi ya mtu mmoja tu. Mifano hutolewa kama rekodi na video kutokana na sanaa za semi za Wagorowa, Wanyisanzu, na Wahadza.

Muhtasari

Lugha za Kibantu kwenye kikundi cha F31 Tanzania kaskazini-kati Kinyilamba na Kinyisanzu hazina sauti zinazotengenezwa na midomo kugusa meno (yaani: labiodentals). Hii hushangaza kwa sababu lugha zote zingine ndugu za Kinyilamba na Kinyisanzu — lugha za tawi la Takama — zote zina sauti hizi za labiodental. Kwa kuangalia lugha ya Kinyisanzu hasa hasa, wasilisho hili huonyesha kwamba ukosefu wa sauti za labiodental umesababishwa na kugusana na lugha kisiwa Kihadza. Baadaye ya kuongea kuhusu lugha ya Kinyisanzu na historia yake, wasilisho huangalia kazi ya Masele (2001) kuonyesha kwamba kila lugha ya Takama imezaa sauti za labiodental kwenye namna tofautitofauti kwa kubadilisha sauti au kuazima maneno, lakini Kinyisanzu hakijabadilisha sauti. Hali hii ya kuendeleza mitindo ya awali imesababishwa na mfumo unaofanana (yaani ukosefu wa sauti za labiodental) kwenye lugha ya Kihadza. Wasilisho hili huonyesha kwamba sauti ya [f] ni kitu kipya kwenye lugha ya Kihadza kutokana na kugusana na lugha ya Kikushi cha Kusini Kiiraqw. Wakati Kihadza na Kinyisanzu vimeanza kugusana, sauti ya [f] haijakuwepo kwenye Kihadza. Data zingine zisizohusika na lugha huangaliwa kuonyesha historia ya lugha hizi mbili, kama historia ya kuongea, hadithi za vyanzo vya jamii, na namna ya kufuata historia ya familia. Wasilisho hili huonyesha namna ambayo lugha isiyo ya Kibantu (Hadza) huweza kuathiri lugha ya Kibantu (Ihanzu) kwenye mazingira makubwa zaidi yenye lugha nyingi sana ya eneo la Bonde la Ufa la Tanzania.

Muhtasari

Lugha ya Kihadza ina sauti za vidoko kadhaa. Sands, Maddieson & Ladefoged (1996) na Sands (2013) hueleza sauti za vidoko 9 kwenye Kihadza, wakati Miller (2008) husema kwamba ziko 12. Aina nne za sauti za vidoko za Kihadza [ʘ, |, !, ‖] bilabial, dental, alveolar na lateral huweza kutamka (kwenye namna ya kuzitofautisha) kwenye namna ya aspiartion, glottal, na nasali [ʘ̰ , | ʔ, | h, ŋ|, ŋ| ʔ, ! ʔ, ! h, ŋ!, ŋ! ʔ, ‖, ‖ h, ŋ‖ h, ŋ‖ ʔ]. Tukianagalia sauti zio, vidoko vya Kihadza huweza kueleza kama [grave] vs. [acute] na [abrupt] vs. [noisy], kutokana na Traill (1994). Kueleza vidoko vya Kihadza kama vitendo (vilivyotendeka kwa muda) na kuelewa kinachozitofautisha, wanawake wanne na wanaume watano wanaoweza kuongea Kihadza walirekodiwa kwa kutumia mashine mbalimbali (Aerodynamic, acoustic, EGG, palatografia na video). Matokeo kadhaa huonyesha kwamba kuna tofauti kati ya vidoko vya ncha ya ulimi [|, !] na ile iliyotengenezwa na upande wa ulimi [‖]. Mwendo wa ulimi ni taratibu zaidi kwenye vidoko vya [+aspirated] julio vidoko vea [-aspirated].

Muhtasari

Kwenye washilisho hili tunaonyesha chambuzi mpya la toni ya Kihadza. Kwenye kazi ya awali, toni imeelezwa kama mali ya silabi (Sands 2013, Tucker et al. 1977), lakini sisi tunaonyesha kwamba kinachobeba toni ni mora. Kutokana na data zilizokusanywa mwaka 2019 na 2020 kutoka eneo nne ambazo Hadza huongelewa, tunaonyesha kwamba mamora zinaweza kuwa na toni ya H au la (ambazo hutokea kama toni ya chini). Zaidi ya kuonyesha taipolojia ya mitindo ya toni kwenye mizizi ya Kihadza, tunaonyesha taipolojia ya mitindo ya ukubwa. Namna ambazo mfumo ya prosodia na toni huingiliana itaongelewa. Kwa mfano, kiambishi cha 3sg.f /-ko/ huonyesha toni ya juu kwenye sentensi kama (‘niliona X kule’), au kwenye orodha (wakati kumaanisha kwamba sentensi huendelea); lakini ikitokea mwisho wa sentensi /-ko/ huweza kuwa na toni ya chini. Kinachovutia, hata kama Kihadza kina sauti za konsonanti nyingi, Kihadza hakina sheria zinazokataa konsonanti fulani na toni fulani kutokea pamoja.

Muhtasari

Wakati wa kuhusisha watu wa jamiilugha kwenye kazi ya kurekodi lugha yao, ni kawaida kuchagua wazungumzaji waliosoma shuleni au wanaojua teknolojia mbalimbali. Je, kuna utaratibu gani kufanya kazi kwenye majamiilugha yanayokosa zote mbili? Wasilisho hili hueleza kazi za zaidi ya miaka kumi zinaohusisha majamiilugha manne tofauti kwa Bonde la Ufa la Tanzania – yote yanayokaa nje ya mfumo wa nguvu wa kisiasa. Tunajaribu hapa kuonyesha kwamba utafiti kwenye mazingira haya unaohusisha watu wa jamiilugha huwezekana, na zaidi ya hii, huleta matokeo mazuri zaidi. Kwa namna za uchambuaji mbalimbali tunaonyesha kwamba utafiti unaoongozwa na watu wa jamiilugha hutengeneza rekodi za lugha pana zaidi kuliko zile zilizotengenezwa na watafiti wasio wa jamiilugha. Pamoja na hii tunaeleza kwamba, hasa kwa watu kutoka jamii nje ya mfumo wa nguvu wa kisiasa, mtafiti unaoongozwa na watu wa jamiilugha hutengeneza rekodi zenye thamani kubwa zaidi kwa jamiilugha lenyewe. Miongoni mwa uchambuaji wetu, tunalinganisha mtindo wa kazi wa watu wasio wa jamiilugha na mitindo ya kazi za watu wa jamiilugha, na tunaangalia tofauti zilizopo.

Muhtasari

Maandiko kuhusu utengenezaji wa rekodi ya lugha huongea kuhusu umuhimu wa kutengeneza mahusiano na jamiilugha na huhamasisha ushirikiano wa jamiilugha (Arka 2018, de Lima Silva na Riestenberg 2020, Vallejos 2014). Lakini mpaka sasa, vitu vilivorekodiwa na watu kutoka nje ya jamiilugha na watu wa jamiilugha havijawahi kulinganishwa. Wasilisho hili huangalia vipengele viwili vinavyothaminiwa kwenye kazi ya kurekodi lugha, na huangalia rekodi zilizofanywa na watafiti kutoka nje ya jamiilugha na watu wa jamiilugha. Jamiilugha husika ni akina Kiasimjeeg Datooga (Griscom 2018), Kigorowa (Harvey 2017), Kihadza (Griscom and Harvey 2020), na Kinyisanzu (Harvey 2019).

Muhtasari

Lugha za Kikushi cha Kusini Kigorwaa (ISO639-3: gow) na Kiiraqw (ISO639-3: irk) – zinazozungumzwa nchini Tanzania kwa watu 130,000 na 500,000 – ziko kati ya idadi ndogo ya lugha za Kikushi za nchi hii, na hutofautishana kwa fonolojia, sarufi, na utamaduni wa jamiilugha zao. Wanaisimu kutoka nje ya jamiilugha (Harvey 2019) na ndani ya jamiilugha (Alphonce 2020) huonyesha kwamba utoaji wa majina wa Wagorwaa na Wairaqw ni muhimu kuendeleza historia, na zinahatarishwa kwa mifumo ya utoaji wa majina ya Kikristo, Kiislamu, na Kiswahili. Kazi hizi zilizotajwa juu hujaribu kuchambua majina na utoaji wa majina kwa Wagorwaa na Wairaqw, lakini haziweki mifumo haya kwenye mazingira yake ya mifumo tofauti nchini Tanzania. Washilisho hili huanza kwa maelezo kuhusu mifumo ya Kigorwaa na Kiiraqw, kama majina ya kurithi, majina yanayoeleza mazingira mtoto alizaliwapo, na majina yanayoepusha kifo. Halafu, kwa kuangalia uchambuzi wengine kutoka jamiilugha zingine, mifumo ya Kigorowa na Kiiraqw hulinganishwa na hutofautishwa na mifumo ya jamiilugha za Kibantu-, Kiniloti, na Kihadza.

Muhtasari

Mhadhara huu hutoa maelezo kutoka kazi yetu ya kurekodi lugha, hasa kuhusu Kihadza huongelewa wapi, huongelewa na nani, na namna hutumiwa. Kwa sababu ya aina ya maswali tunayojaribu kujibu (ambayo ni kuhusu anayoongea Kihadza, na sio nani anayotambuliwa kama Mhadza), picha ya Wahadza kutoka kazi yetu ni tofauti sana kuliko zile zilizotokea zamani. Tunaonyesha mifano ya Kihadza na namna kinavyotumika kwenye mazingira yake, na tunalinganisha mifano hii na maelezo ya zamani. Lengo moja ya mhadhara huu linahusika isimu: kuonyesha data mpya kutoka jamii ya lugha isiotafutwa sana. Lengo lingine ni kuangalia utafiti wa zamani uliopuuza kiasi kikubwa cha Wahadzabe.

Muhtasari

Kazi ya kurekodi lugha (yaani: language documentation) (hasa kama ilivyoelezwa kwenye Himmelmann 1998) hubadilika sana barani Afrika (linganisha Seyfeddinipur (ed.) 2016). Kwa kuangalia Eneo la Bonde la Ufa la Tanzania (kama walivyoongea Kießling, Mous, na Nurse 2008), mhadhara huu huangalia namna kazi ya kurekodi lugha barani Afrika 1) ni imara zaidi inapoelewa asili ya uigizaji (yaani: performativeness) kwenye ini wa kuwasiliana; 2) hushindwa inapojaribu kutii ratiba za kuweka lugha kwenye kiandiko, na 3) huonyesha nafasi kubwa sana kwa kufanya kazi kufuata asili za lugha kama mtindo wa kuongea (c.f. Ameka 2015).

Muhtasari

Kigorowa (South Cushitic, Afro-Asiatic) ni lugha inayehatarishwa, na huzungumzwa na watu takriban 133,000 kwenye wilaya za Babati, Tanzania kati. Utafiti kuhusu matumizi ya majina ya kiasili ya Kigorowa huonyesha kwamba watu hawayatumia sana kama zamani, na siku hizi hufadhali majina ya Kikristo, Kiislamu na Kiswahili. Kwa hiyo, hata hii asili ya kutoa majina limehatarishwa. Hii ni muhimu, kwa sababu majina ya watu na namna yanavyopewa watu hutupa namna mmoja kujifunza kuhusu utamaduni wa watu, pamoja na historia ya lugha yenyewe. Kwa njia za kuongea na watu, kusikiliza historia za maisha kwenye Gorwaa language and cultural material archive, na kwa kutumia orodha ya majina 750 ya Kigorowa niliyekusanya wakati wa utafiti wangu Babati kati ya miaka 2012 na 2016, natoa maelezo kuhusu mtindo wa utoaji wa majina miongoni mwa Wagorowa. Majina mengi hutoka nomino za Kigorowa na zinahusu vitendo au matukio – mtindo kawaida sana barani Afrika. Majina mengi hufanya kazi kulinda dhidi ya ubaya, kuhakikisha historia ya familia, na kuwasifu watu wenye nguvu. Makopesho kutoka lugha za Kidatooga ni namna moja kuona migusano kati ya watu Wagorowa na Wadatooga kwenye Eneo la Bonde la Ufa. Makopesho ya siku hizi kutoka Kiswahili na Kiingereza hutufundisha kuhusu migusano hii za kisasa.

Muhtasari

Wawindaji-wakusanyaji wanaozungumza lugha ya vidoko, Wahadzabe ni watu wanaovutia sana kwenye Eneo la Bondo la Ufa la Tanzania, na wamekuwa shahaba la watafitu nchini Tanzania kwa zaidi ya miaka mia moja. Kwa kuangalia masomo ya isimu na anthropolojia, mhadhara huu hufuata zungumzo la watafiti kuhusu Wahadzabe, na hasa, namna zungumzo hili limeathiri namna tunavyoelewa Wahadzabe leo. Wazo lenye nguvu ni kuona Wahadza kama watu waliokaa mbali kwa makundi mengine, na wasiobadilika sana kwenye miaka mingi. Tunachoonyesha ni namna wazo hili lilivyoingia kwenye akili za watu wa nje, na namna lilivyoathiri watu Wahadza leo. Halafu, tunaonyesha namna wanaisimu wameanza kuangalia wazo hili, na kulibadilisha.

Muhtasari

Utafiti upya huonyesha kwamba Kigorowa (Kikushi cha kusini, Tanzania) ni lugha lenye umbo huru (yaani: non-configurational language). Viwakilishi huweza kuachwa (yaani: radical pro-drop), mpangilio wa maneno ni huru (yaani: word order is free) , na viambajengo katizwa (yaani: discontinuous constituents) vinapatikana. Mhadhara huu huonyesha mambo haya, na huangalia mawazo mawili kuhusu muundo virai (yaani: phrase structure) huu (wazo la Pronominal Argument (Jelinek (1984), Baker (1996)), na wazo la Mirror Theory (Adger, Harbour, na Watkins 2009). Mambo yatayoangaliwa ni aina mbalimbali za mitindo ya mofosintaksi, ambazo kadhaa hazijawahi kuangaliwa kwenye lugha za Kikushi cha kusini.

Muhtasari

Eneo la Bonde la Ufa la Tanzania, kama walivyotambua Kießling, Mous, na Nurse (2008) ni sehemu muhimu barani Afrika kwa sababu ni eneo pekee ambapo familia za lugha kubwa nne zote huongelewa na hugusana kwa muda mrefu (Afro-asiatic, Khoisan, Niger-Congo, na Nilo-Saharan). Kwenye kazi hii hii, wametambua mambo ya kuangaliwa 19 (kifonolojia, kimofosintaksi, na chamali) zinazopatikana kwenye familia zaidi ya moja, na ambazo zinaweza kusababishwa na migusano kati ya lugha hizi. Kwenye mambo haya 19, moja muhimu sana ni kundi la viangami kabla ya kitenzi (yaani: preverbal clitic complex): mfululizo wa faridipeke chamilifu (yaani: a series of functional particles) zinazofanya kazi ambazo kitenzi kinazofanya kwenye lugha zingine. Mhadhara huu huangalia faridipeke chamilifu zinazotangulia kitenzi kwenye lugha ya Kinyisanzu. Kutoka utafiti upya, mhadhara huu huongeza uelewa wetu wa Kinyisanzu – lugha yenye utafiti uchache inayekaa kandokando ya Eneo la Bonde la Ufa la Kitanzania – na unarudi kwenye historia ya migusano ya lugha inayehadithia kwa njia ya faridipeke hizi.

Muhtasari

Eneo la Bonde la Ufa la Tanzania ni pekee barani Afrika kwa sababu familia za lugha za Kiafrika zote kubwa zimepakana hapa kwa muda mrefu (lingana Kießling, Mous, na Nurse 2008, ambaye huitwa KMN 2008 hapo chini). KMN 2008, andiko muhimu sana kwa masomo ya Bonde la Ufa kama eneo la lugha, husema kwamba lugha zinazohusika ni: Kiiraqw, Kigorowa, Chasi, Kiburunge, (zote Lugha za Kikushi cha Kusini), Kinyaturu, Kirangi, Kimbugwe, Kinyilamba, Kinyisanzu, Kikimbu (lugha za Kibantu); Kisandawe (Kikhoisan); Kidatooga (Kinailoti cha Kusini), pamoja na Kihadza (ambaye haipo kwenye familia kubwa zaidi). Pia, ni muhimu kusema kwamba Datooga ni kundi la lafudhi zinazotafautiana. Pamoja na hii, lugha zinazoitwa “Dorobo” pamoja na vile vile lugha zilizopotezwa Aasax na Kw’adza (Kikushi cha Kusini) ziko kwenye hili kundi la lugha za Bonde la Ufa pia. Kwenye hotuba hii, 1) tunazungumza kuhusu eneo letu, jiografia na mazingira yake, watu wanaozungumza lugha hizi, pamoja na utafiti uliotangulia na kuchambua historia, asili, na lugha za watu hawa, 2) tunazungumza kuhusu hitaji la Mtandao wa Watafiti wa Bonde la Ufa sasa, na kufafanua watu kwenye mtandao wetu mpaka sasa, pamoja na kazi yao.

Muhtasari

Kiihanzu ni lugha ya Kibantu ya Bonde la Ufa la Tanzania, inayefahamika vidogo sana na wanaisimu. Kwa sababu hakuna kitabu cha sarufi, kamusi, au vitabu vya hadithi, lugha hii haijaelezwa hata kidogo. Kwa kutumia data zilizokusanywa miaka 2016 na 2018, hotuba hii inatoa ripoti ya mwanzo ya lugha ya Kiisanzu: mazingira yake (k.m. wapi huongelewa, na kwa nani, hali yake ya kufundishwa kwa watoto, n.k.), pamoja na chanzo chake na hali yake ya kihistoria kwenye eneo la Bonde la Ufa. Pia, hotuba hutoa maelezo kuhusu sarufi yake (fonolojia, mofolojia, pamoja na sintaksi). Hotuba humaliza kwa kutoa taarifa kuhusu hatua za utafiti zitakazofuata hivi punde, pamoja na manufaa ya siku za mbele kutoka kazi ya kusoma, kueleza, na kutunga kumbukumbu ya lugha hii.

Muhtasari

Miaka kumi baadaye ya utoaji wa ‘Essentials of Language Documentation’ ya Gippert, Himmelmann, na Mosel (2008), udhaifu nyingi walizoona kwenye matokeo ya uelezaji wa lugha (language description) zinabaki. Hotuba hii inahusu udhaifu mbili walizozungumza zinazohusika na fungu la Kiboas (Boasian trilogy), yaani, kwamba i) “ukitumia kitabu cha sarufi na kamusi ya lugha fulani, namna lugha hii inavyoongelewa bado havijulikani [k.m.] utaratibu wa mazungumzo ya kila siku zikoje […] au namna watu huwasiliana wakati wa kujenga nyumba au kujadiliana mahari”, na ii) “vitabu vya sarufi na kamusi huleta maada machache sana yanayeweza kutumika kwa watu wasio wanaisimu [hasa, kwa ajili ya hotuba hii] watafiti wa masomo mengine (k.m. wanahistoria, wanaanthropolojia, n.k.) (k.19). Baadaye ya ukaguzi wa fungu la Kiboas na tatizo la kuingiza kila jinsi la lugha ndani lake, hotuba hii huangalia matokeo ya uelezaji wa lugha tofauti, kama vile sarufi za matumizi ya lugha (grammars of language use), mikusanyiko ya viziada lugha (paralinguistic repertoires), ethnolojia za taratibu za mawasiliano (ethnographies of communication), na tezauri za kiethnolojia (ethno-thesauruses). Hotuba hufunga kwa kurudi kwenye dhana ya ‘maandiko’ (texts) kama kiunganisho cha matokeo haya yote, na kwa kuongea kuhusu vinyume vya maoni hii ya fungu la kiboas lililopanuliwa kwenye kazi ya kutengeneza kumbukumu la lugha (language documentation).