Mihadhara - Andrew Harvey

Muhtasari

Bonde la Ufa la Tanzania ilionyeshwa kuwa na anuwai ya lugha pamoja na sehemu zinazofanana. Mhadhara huu ni jaribu la kwanza kupeleka uchambuzi huu kwenye maneno watu wanayotumia kwa ndugu wao. Wasilisho huu ni tokeo moja la kozi la Chuo Kikuu cha Bayreuth Language and Meaning (yaani: lugha na maana), sehemu yake moja ilikuwa kuhusu undugu na maneno ya kueleza undugu barani Afrika. Waliochangia kwenye kozi hii walichambua maneno ya undugu kutoka makala za anthropolojia na za isimu kuhusu jamii za Afrika, na walikusanya taarifa nyingi ya maneno (maneno ya undugu) na ya umbile (mifumo ya undugu). Wasilisho hutumia taarifa hii kama usuli wa kulinganisha lugha za Bonde la Ufa la Tanzania, kwa lengo la kuuliza maswali kuhusu vyanzo vya maneno na mifumo haya ya undugu, na kama zimerithiwa kijenetiki, kama zimeathiriwa na lugha zingine, au kama zilitengenezwa kuendana na mabadiliko makubwa zaidi ya jamii. Baada ya kuangalia undugu wa Bonde la Ufa la Tanzania kwa juu, wasilisho hutambulisha mifumo na hujaribu uchambuzi za mwanzo kwa kutumia uhusiano tatu wa undugu: 1) ndugu kama kaka na dada; 2) mipwa; na 3) kaka wa mama.

Muhtasari

Wasilisho huu hutolewa baada ya makala tarajiwa kukatazwa kwenye jarida la isimu Glossa. Makala kukatazwa sio ajabu – bali, ni kawaida sana – lakini maoni kadhaa wa mhakiki mmoja huchochea, husema kwamba uchambuzi wangu huchora lugha kama ya ajabu. Kwa sababu makala ilikatazwa, sijakuwa na nafasi rasmi kujibu maoni haya, ambayo siyakubali kabisa. Kwa sababu maoni haya yanahusika na ninavyoonyesha lugha ya Kigorowa, kuyajibu hunipa nafasi nzuri ya kufikiri kuhusu namna ninavyoeleza lugha hii, pamoja na kushiriki namna ninavyoelewa lugha hii ya Kigorowa.

Muhtasari

Kutengeneza rekodi ya lugha ni uwanja muhimu wa sayansi ya isimu (yaani: linguistics) unayolenga utengenezaji wa rekodi ya kudumu ya lugha inachoweza kutumika na watu mbalimbali. Mhadhara huu hutazama mradi mmoja wa utafiti huu – mradi wa kutengeneza rekodi ya lugha ya Kihadzabe, iliyofadhiliwa na Endangered Languages Documentation Programme (ELDP) uliyotokea kati ya miaka 2019 na 2021. Baada ya kutoa taarifa za msingi, kuhusu lugha ya Kihadzabe na kuhusu watafiti wenyewe, mhadhara 1) hueleza mradi kwa kila hatua kama matayarisho, kazi ya kila siku, na kuweka kazi kwenye benki ya lugha; 2) huangalia matokeo kadhaa ya mradi, na 3) hutoa mawazo wa Wahadzabe waliohusishwa kwenye kazi hii.

Muhtasari

Kikundi cha viangami kinachokaa kabla ya kitenzi (yaani: selector) ni muhimu sana kwenye sarufi ya Kigorowa, na lugha zingine za Kikushi cha Kusini (yaani: Southern Cushitic). Lakini picha yetu ya selector bado haijakamilishwa. Mhadhara huu huchambua selector ya Kigorowa kwa kuangalia mitindo yake ya mofolojia ni kisintaksi na huona kwamba selector ni kitenzi saidizi. Kwa kufanya uchambuzi huu mpya, mhadhara hutoa msingi kwa utafiti wa ndani zaidi wa mofosintaksi wa kitenzi cha Kigorowa.

Muhtasari

Griscom na Harvey (2020) ni rekodi kubwa yenye maada mbalimbali yanayohusika na lugha na asili za Wahadzabe wa Tanzania. Ilikusanywa kati ya miaka 2019 na 2021 kwa kuhusisha jamii, hata kama mkusanyiko huu ni mchango mkubwa kwa kazi ya lugha (linganisha Leonard 2021) kwa jamii ya Wahadzabe, sio kamili: wakati wa ukusanyaji wa rekodi za sauti na video, idadi kubwa ya video imepotezwa. Upotevu wa data hii itakuwa ini la mhadhara huu. Kurekodi na kueleza lugha ni kazi kubwa (linganisha Bowern 2008: 48), na changamoto – pamojawapo upotevu wa data (linganisha Tsutsui-Billins 2019) – huwa zinatokea. Hata hivyo, sio rahisi kwa wanaokusanya rekodi za lugha kuongea kuhusu changamoto zao – mwishoni hii kimya inasababisha changamoto hizi kutokea tena na tena. Mhadhara huu hupangwa kama ripoti ya changamoto (linganisha Engineers Without Borders Canada 2017) – changamoto huangaliwa kwa ndani, sababu za changamoto hutambuliwa, na mafundisho yake huorodheshwa. Mradi uliyozaa Griscom na Harvey (2020) ni, kwa namna nyingi sana, mfanikio kubwa sana, hasa kuhusu data zilizokusanywa, lakini pia kwenye mahusiano yaliyotengenezwa. Lakini kuongea kuhusu upotevu wa data uliyotokea ni muhimu kwa sababu kadhaa: inaweka wazi kilichotokea ili tunaweza kujifunza, inatengeneza eneo la kuongea kuhusu kazi ya jamii, na inatupa nafasi kuwaza kuhusu kazi yetu.

Muhtasari

Niliwahi kuongea kuhusu majina na utoaji wa majina kwenye Kigorowa, lakini data zile za zamani zilikuwa, kwa kiasi kubwa, kutoka Wagorowa wakieleza mfumo huu kwa jumla. Data mpya, hasa mahojiano pamoja na wazazi Wagorowa kuhusu watoto wao walivyopata majina yao, huongeza utondoti kwa ujuzi wetu, pamoja na data kuhusu Wagorowa wanavyofanya, zaidi ya wanavyosema kwamba wanavyofanya. Kwa kulenga maswali matatu – Majina ya Kigorowa hutolewaje?, Majini ya Kigorowa hutolewa na nani?, na Majina ya Kigorowa ni sanaa ya simulizi inayehatarishwa kwa kiasi gani na kwa namna gani? – mhadhara huu hutoa utondoti upya, upanusha uelewa wetu, na utukaribisha kwa picha ya kujuvya kwa sehemu hii muhimu ya lugha ya Kigorowa.

Muhtasari

Kuna hekaya miongoni mwa wanaisimu inayosema kwamba anayejaribu kutafuta lugha ya Kihadzabe atashindwa. Kwa kuwa nimechochelewa na hadithi hii ya ajabu, mhadhara huu hutumia “Laana ya Kihadzabe” kama mlango kuangalia uhusiano kati ya watafiti na Wahadzabe, uhusiano kati ya utafiti unaohusika Wahadzabe na vurugu ya epistemiki, pamoja na uhusiano kati ya kazi ya lugha na kazi ya mgeuzo kuwezesha Wahadzabe kujithamini, kuongea, na kujiwakilisha wenyewe – zote kwa nia kihakiki. Mapema sana kwenye mhadhara huu, naweka imara kwamba “Laana ya Kihadzabe” imesababishwa na mambo nje ya madaraka ya Wahadzabe wenyewe, na ni jambo lililobuniwa tu. Uangalifu utabadilisha kutoka vitisho vilivyobuniwa dhidi ya wanaisimu kwa vitisho halisi dhidi ya Wahadzabe. Mhadhara huu unaweka imara kwamba kukomesha vurugu dhidi ya Wahadzabe ni lazima tubadilishe namna wanavyofafanuliwa kwa watu wa nje, hasa namna tunazofanya utafiti nao. Kazi ya hivi karibuni ya lugha na Wahadzabe inatolewa kama mfano wa mageuzo yanayotakiwa.

Muhtasari

Mhadhara huu hutoa uchambuzi wa kwanza wa maumbo (fonetiki na mofolojia) wa vihisishi vya Kihadzabe. Kwa kutumia utaratibu unaolenga mfano wa awali kwa jamii ya vihisishi, na kwa kutumia data mpya, wahadhiri wanaonyesha kwamba vihisishi vya Kihadzabe hufanana sana na mfano wa awali wa vihisishi. Vihisishi vya Kihadzabe vina sifa za mfano wa awali, na sifa zake zisizo za mfano wa awali zinafanana na zile zinazoonekana kwenye lugha tofautitofauti. Kwa kiasi kubwa, utafiti huu huthibitisha uhalali wa mfano wa awali unaelezwa kwenye masomo mengine, lakini utakaso kadhaa huongezwa pia.

Muhtasari

Kiungo kwenye lugha ya Kigorowa ni mofimu ya kinomino chenye alomofu (yaani: umbo jingine la mofimu moja) sita tofauti kufuatana na jinsi. Mofimu kwenye herufi zito kwenye slufitá wák “mdomo moja”, desir‘eé’ “msichana wangu”, hhawató baabá “mwanamume wa baba”; kurkí “mwaka huu”, ayeemá uren “nchi kubwa”, na /aylá tleer “wimbo wa harusi ndefu” zote ni viungo. Nomino hazionyeshi mofolojia ya kiungo kwenye mazingira haya: viima visivyo na vivumishi, yambwa zisizo na vivumishi kwenye ‘nafasi ya pili’ (yaani: kabla ya kundi la viangami linachokaa kabla ya kitenzi), na nomino zilizogubikwa. Nomino huonyesha viungo kwenye mazingira zote zingine. Makala mapema zaidi ya lugha za Kikushi cha Kusini hueleza viungo kama mofolojia ya construct state – muundo mmoja wa nomino kwenye lugha za Afroasiatiki zinapomilikiwa. Baadaye ya kuonyesha sababu umilikishaji hufai kueleza uwepo wa viungo vyote, wazo mbadala hutolewa: kwamba viungo vipo kwenye nomino zote zenye uhusianorejeshi, lakini hazitamkiwi zikikaa kwenye makali ya kulia ya kirai ya kifonolojia. Mwishoni, uchambuzi mpya kwenye Kerr (2020) huangaliwa, pamoja na njia kuelewa viungu vya Kigorowa vizuri zaidi.

Muhtasari

Wasilisho huu hutoa sasisho kuhusu kazi ya kushirikiana ya asili za mifumbo kwenye Bonde la Ufa, kazi ambaye wanachama wa RVN wameanza karibu mwaka mmoja uliyopita. Tunaonyesha malengo yetu na sababu ya kufanya kazi hii, pamoja na taarifa ya msingi kuhusu namna ambavyo kazi yetu ya kushirikiana kwa njia ya mtandao imwfanyika. Halafu tunatoa matokeo ya aina nne kutoka utafiti wetu wa mifumbo wa Bonde la Ufa: (i) mazingira ya mawasiliano; (ii) muundo wa mawasiliano; (iii) sarufi; na (iv) vipengele ya dhana na kimtindo.

Harvey, Andrew. 2021. Remote but not distant: Lessons from fieldwork with Gorwaa, Hadza, and Ihanzu speaker communities. Talk given as part of the panel “Collaborative Linguistic Fieldwork During the Current Crises and Beyond” at the fourth School of Languages Conference (SOLCON IV), University of Ghana, Ghana (Online). 05.11.2021. DOI: 10.5281/zenodo.5647954

Tambua kwamba: Hotuba hii haijapitishwa kwa wataalam wengine. Kwa hiyo, matokeo yake ni ya kujaribia tu, na huweza kubadilisha.

Muhtasari

Mkutano wa Developing New Africanists (yaani: kuendeleza watafiti wa mambo ya Kiafrika) (DNA) ni mfululizo mfupi wa mawasilisho kwa ajili ya kusaidia wanafunzi wa kozi ya Core Examples of Linguistic Structure (yaani: mifano mikuu ya umbile wa lugha) kukuuza kazi zao za lugha za Kigorowa, Kiiraqw, na Kihadzabe, pamoja na lugha za East Rift Southern Cushitic (yaani: Kikushi cha Kusini cha Bonde la Ufa la Mashariki), kuwa makala. Maoni haya huanzisha mkutano huu, pamoja na kutoa taarifa za ziada kuhusu lugha hizi.

Muhtasari

Hasa kuanzia karne hii mpya, kazi ya kurekodi lugha imebadilisha sayansi ya isimu, kwenye tunachoona kama data, pamoja na namna ambavyo data hii hukusanywa na hutumiwa. Wasilisho huu huangalia kazi yangu – miaka kumi ya kurekodi lugha kwenye eneo la Bonde la Ufa la Tanzania – kama mfano. Natafakari kuhusu namna ambavyo kazi yangu imebadilishwa. Naongea kuhusu kurekodi lugha kinachobadilisha namna ambavyo tunaeleza lugha, namna ambavyo tunagundua tamthali za semi mpya, na namna ambavyo tunasaidia jama ya lugha yenyewe. Mwishoni, wasilisho hutazama siku za mbele za kurekodi lugha barani Afrika, na mabadiliko yanayobaki kuhakikisha kwamba kazi hii ikae imara. Vile vile, zungumzo hili huangalia aina tofauti za ushikiamano, na kupinga kazi ya mtu mmoja tu. Mifano hutolewa kama rekodi na video kutokana na sanaa za semi za Wagorowa, Wanyisanzu, na Wahadza.

Muhtasari

Lugha za Kibantu kwenye kikundi cha F31 Tanzania kaskazini-kati Kinyilamba na Kinyisanzu hazina sauti zinazotengenezwa na midomo kugusa meno (yaani: labiodentals). Hii hushangaza kwa sababu lugha zote zingine ndugu za Kinyilamba na Kinyisanzu — lugha za tawi la Takama — zote zina sauti hizi za labiodental. Kwa kuangalia lugha ya Kinyisanzu hasa hasa, wasilisho hili huonyesha kwamba ukosefu wa sauti za labiodental umesababishwa na kugusana na lugha kisiwa Kihadza. Baadaye ya kuongea kuhusu lugha ya Kinyisanzu na historia yake, wasilisho huangalia kazi ya Masele (2001) kuonyesha kwamba kila lugha ya Takama imezaa sauti za labiodental kwenye namna tofautitofauti kwa kubadilisha sauti au kuazima maneno, lakini Kinyisanzu hakijabadilisha sauti. Hali hii ya kuendeleza mitindo ya awali imesababishwa na mfumo unaofanana (yaani ukosefu wa sauti za labiodental) kwenye lugha ya Kihadza. Wasilisho hili huonyesha kwamba sauti ya [f] ni kitu kipya kwenye lugha ya Kihadza kutokana na kugusana na lugha ya Kikushi cha Kusini Kiiraqw. Wakati Kihadza na Kinyisanzu vimeanza kugusana, sauti ya [f] haijakuwepo kwenye Kihadza. Data zingine zisizohusika na lugha huangaliwa kuonyesha historia ya lugha hizi mbili, kama historia ya kuongea, hadithi za vyanzo vya jamii, na namna ya kufuata historia ya familia. Wasilisho hili huonyesha namna ambayo lugha isiyo ya Kibantu (Hadza) huweza kuathiri lugha ya Kibantu (Ihanzu) kwenye mazingira makubwa zaidi yenye lugha nyingi sana ya eneo la Bonde la Ufa la Tanzania.

Muhtasari

Lugha ya Kihadza ina sauti za vidoko kadhaa. Sands, Maddieson & Ladefoged (1996) na Sands (2013) hueleza sauti za vidoko 9 kwenye Kihadza, wakati Miller (2008) husema kwamba ziko 12. Aina nne za sauti za vidoko za Kihadza [ʘ, |, !, ‖] bilabial, dental, alveolar na lateral huweza kutamka (kwenye namna ya kuzitofautisha) kwenye namna ya aspiartion, glottal, na nasali [ʘ̰ , | ʔ, | h, ŋ|, ŋ| ʔ, ! ʔ, ! h, ŋ!, ŋ! ʔ, ‖, ‖ h, ŋ‖ h, ŋ‖ ʔ]. Tukianagalia sauti zio, vidoko vya Kihadza huweza kueleza kama [grave] vs. [acute] na [abrupt] vs. [noisy], kutokana na Traill (1994). Kueleza vidoko vya Kihadza kama vitendo (vilivyotendeka kwa muda) na kuelewa kinachozitofautisha, wanawake wanne na wanaume watano wanaoweza kuongea Kihadza walirekodiwa kwa kutumia mashine mbalimbali (Aerodynamic, acoustic, EGG, palatografia na video). Matokeo kadhaa huonyesha kwamba kuna tofauti kati ya vidoko vya ncha ya ulimi [|, !] na ile iliyotengenezwa na upande wa ulimi [‖]. Mwendo wa ulimi ni taratibu zaidi kwenye vidoko vya [+aspirated] julio vidoko vea [-aspirated].

Muhtasari

Kwenye washilisho hili tunaonyesha chambuzi mpya la toni ya Kihadza. Kwenye kazi ya awali, toni imeelezwa kama mali ya silabi (Sands 2013, Tucker et al. 1977), lakini sisi tunaonyesha kwamba kinachobeba toni ni mora. Kutokana na data zilizokusanywa mwaka 2019 na 2020 kutoka eneo nne ambazo Hadza huongelewa, tunaonyesha kwamba mamora zinaweza kuwa na toni ya H au la (ambazo hutokea kama toni ya chini). Zaidi ya kuonyesha taipolojia ya mitindo ya toni kwenye mizizi ya Kihadza, tunaonyesha taipolojia ya mitindo ya ukubwa. Namna ambazo mfumo ya prosodia na toni huingiliana itaongelewa. Kwa mfano, kiambishi cha 3sg.f /-ko/ huonyesha toni ya juu kwenye sentensi kama (‘niliona X kule’), au kwenye orodha (wakati kumaanisha kwamba sentensi huendelea); lakini ikitokea mwisho wa sentensi /-ko/ huweza kuwa na toni ya chini. Kinachovutia, hata kama Kihadza kina sauti za konsonanti nyingi, Kihadza hakina sheria zinazokataa konsonanti fulani na toni fulani kutokea pamoja.

Muhtasari

Wakati wa kuhusisha watu wa jamiilugha kwenye kazi ya kurekodi lugha yao, ni kawaida kuchagua wazungumzaji waliosoma shuleni au wanaojua teknolojia mbalimbali. Je, kuna utaratibu gani kufanya kazi kwenye majamiilugha yanayokosa zote mbili? Wasilisho hili hueleza kazi za zaidi ya miaka kumi zinaohusisha majamiilugha manne tofauti kwa Bonde la Ufa la Tanzania – yote yanayokaa nje ya mfumo wa nguvu wa kisiasa. Tunajaribu hapa kuonyesha kwamba utafiti kwenye mazingira haya unaohusisha watu wa jamiilugha huwezekana, na zaidi ya hii, huleta matokeo mazuri zaidi. Kwa namna za uchambuaji mbalimbali tunaonyesha kwamba utafiti unaoongozwa na watu wa jamiilugha hutengeneza rekodi za lugha pana zaidi kuliko zile zilizotengenezwa na watafiti wasio wa jamiilugha. Pamoja na hii tunaeleza kwamba, hasa kwa watu kutoka jamii nje ya mfumo wa nguvu wa kisiasa, mtafiti unaoongozwa na watu wa jamiilugha hutengeneza rekodi zenye thamani kubwa zaidi kwa jamiilugha lenyewe. Miongoni mwa uchambuaji wetu, tunalinganisha mtindo wa kazi wa watu wasio wa jamiilugha na mitindo ya kazi za watu wa jamiilugha, na tunaangalia tofauti zilizopo.

Muhtasari

Maandiko kuhusu utengenezaji wa rekodi ya lugha huongea kuhusu umuhimu wa kutengeneza mahusiano na jamiilugha na huhamasisha ushirikiano wa jamiilugha (Arka 2018, de Lima Silva na Riestenberg 2020, Vallejos 2014). Lakini mpaka sasa, vitu vilivorekodiwa na watu kutoka nje ya jamiilugha na watu wa jamiilugha havijawahi kulinganishwa. Wasilisho hili huangalia vipengele viwili vinavyothaminiwa kwenye kazi ya kurekodi lugha, na huangalia rekodi zilizofanywa na watafiti kutoka nje ya jamiilugha na watu wa jamiilugha. Jamiilugha husika ni akina Kiasimjeeg Datooga (Griscom 2018), Kigorowa (Harvey 2017), Kihadza (Griscom and Harvey 2020), na Kinyisanzu (Harvey 2019).

Muhtasari

Lugha za Kikushi cha Kusini Kigorwaa (ISO639-3: gow) na Kiiraqw (ISO639-3: irk) – zinazozungumzwa nchini Tanzania kwa watu 130,000 na 500,000 – ziko kati ya idadi ndogo ya lugha za Kikushi za nchi hii, na hutofautishana kwa fonolojia, sarufi, na utamaduni wa jamiilugha zao. Wanaisimu kutoka nje ya jamiilugha (Harvey 2019) na ndani ya jamiilugha (Alphonce 2020) huonyesha kwamba utoaji wa majina wa Wagorwaa na Wairaqw ni muhimu kuendeleza historia, na zinahatarishwa kwa mifumo ya utoaji wa majina ya Kikristo, Kiislamu, na Kiswahili. Kazi hizi zilizotajwa juu hujaribu kuchambua majina na utoaji wa majina kwa Wagorwaa na Wairaqw, lakini haziweki mifumo haya kwenye mazingira yake ya mifumo tofauti nchini Tanzania. Washilisho hili huanza kwa maelezo kuhusu mifumo ya Kigorwaa na Kiiraqw, kama majina ya kurithi, majina yanayoeleza mazingira mtoto alizaliwapo, na majina yanayoepusha kifo. Halafu, kwa kuangalia uchambuzi wengine kutoka jamiilugha zingine, mifumo ya Kigorowa na Kiiraqw hulinganishwa na hutofautishwa na mifumo ya jamiilugha za Kibantu-, Kiniloti, na Kihadza.

Muhtasari

Mhadhara huu hutoa maelezo kutoka kazi yetu ya kurekodi lugha, hasa kuhusu Kihadza huongelewa wapi, huongelewa na nani, na namna hutumiwa. Kwa sababu ya aina ya maswali tunayojaribu kujibu (ambayo ni kuhusu anayoongea Kihadza, na sio nani anayotambuliwa kama Mhadza), picha ya Wahadza kutoka kazi yetu ni tofauti sana kuliko zile zilizotokea zamani. Tunaonyesha mifano ya Kihadza na namna kinavyotumika kwenye mazingira yake, na tunalinganisha mifano hii na maelezo ya zamani. Lengo moja ya mhadhara huu linahusika isimu: kuonyesha data mpya kutoka jamii ya lugha isiotafutwa sana. Lengo lingine ni kuangalia utafiti wa zamani uliopuuza kiasi kikubwa cha Wahadzabe.

Muhtasari

Kazi ya kurekodi lugha (yaani: language documentation) (hasa kama ilivyoelezwa kwenye Himmelmann 1998) hubadilika sana barani Afrika (linganisha Seyfeddinipur (ed.) 2016). Kwa kuangalia Eneo la Bonde la Ufa la Tanzania (kama walivyoongea Kießling, Mous, na Nurse 2008), mhadhara huu huangalia namna kazi ya kurekodi lugha barani Afrika 1) ni imara zaidi inapoelewa asili ya uigizaji (yaani: performativeness) kwenye ini wa kuwasiliana; 2) hushindwa inapojaribu kutii ratiba za kuweka lugha kwenye kiandiko, na 3) huonyesha nafasi kubwa sana kwa kufanya kazi kufuata asili za lugha kama mtindo wa kuongea (c.f. Ameka 2015).

Muhtasari

Kigorowa (South Cushitic, Afro-Asiatic) ni lugha inayehatarishwa, na huzungumzwa na watu takriban 133,000 kwenye wilaya za Babati, Tanzania kati. Utafiti kuhusu matumizi ya majina ya kiasili ya Kigorowa huonyesha kwamba watu hawayatumia sana kama zamani, na siku hizi hufadhali majina ya Kikristo, Kiislamu na Kiswahili. Kwa hiyo, hata hii asili ya kutoa majina limehatarishwa. Hii ni muhimu, kwa sababu majina ya watu na namna yanavyopewa watu hutupa namna mmoja kujifunza kuhusu utamaduni wa watu, pamoja na historia ya lugha yenyewe. Kwa njia za kuongea na watu, kusikiliza historia za maisha kwenye Gorwaa language and cultural material archive, na kwa kutumia orodha ya majina 750 ya Kigorowa niliyekusanya wakati wa utafiti wangu Babati kati ya miaka 2012 na 2016, natoa maelezo kuhusu mtindo wa utoaji wa majina miongoni mwa Wagorowa. Majina mengi hutoka nomino za Kigorowa na zinahusu vitendo au matukio – mtindo kawaida sana barani Afrika. Majina mengi hufanya kazi kulinda dhidi ya ubaya, kuhakikisha historia ya familia, na kuwasifu watu wenye nguvu. Makopesho kutoka lugha za Kidatooga ni namna moja kuona migusano kati ya watu Wagorowa na Wadatooga kwenye Eneo la Bonde la Ufa. Makopesho ya siku hizi kutoka Kiswahili na Kiingereza hutufundisha kuhusu migusano hii za kisasa.

Muhtasari

Wawindaji-wakusanyaji wanaozungumza lugha ya vidoko, Wahadzabe ni watu wanaovutia sana kwenye Eneo la Bondo la Ufa la Tanzania, na wamekuwa shahaba la watafitu nchini Tanzania kwa zaidi ya miaka mia moja. Kwa kuangalia masomo ya isimu na anthropolojia, mhadhara huu hufuata zungumzo la watafiti kuhusu Wahadzabe, na hasa, namna zungumzo hili limeathiri namna tunavyoelewa Wahadzabe leo. Wazo lenye nguvu ni kuona Wahadza kama watu waliokaa mbali kwa makundi mengine, na wasiobadilika sana kwenye miaka mingi. Tunachoonyesha ni namna wazo hili lilivyoingia kwenye akili za watu wa nje, na namna lilivyoathiri watu Wahadza leo. Halafu, tunaonyesha namna wanaisimu wameanza kuangalia wazo hili, na kulibadilisha.

Muhtasari

Utafiti upya huonyesha kwamba Kigorowa (Kikushi cha kusini, Tanzania) ni lugha lenye umbo huru (yaani: non-configurational language). Viwakilishi huweza kuachwa (yaani: radical pro-drop), mpangilio wa maneno ni huru (yaani: word order is free) , na viambajengo katizwa (yaani: discontinuous constituents) vinapatikana. Mhadhara huu huonyesha mambo haya, na huangalia mawazo mawili kuhusu muundo virai (yaani: phrase structure) huu (wazo la Pronominal Argument (Jelinek (1984), Baker (1996)), na wazo la Mirror Theory (Adger, Harbour, na Watkins 2009). Mambo yatayoangaliwa ni aina mbalimbali za mitindo ya mofosintaksi, ambazo kadhaa hazijawahi kuangaliwa kwenye lugha za Kikushi cha kusini.

Muhtasari

Eneo la Bonde la Ufa la Tanzania, kama walivyotambua Kießling, Mous, na Nurse (2008) ni sehemu muhimu barani Afrika kwa sababu ni eneo pekee ambapo familia za lugha kubwa nne zote huongelewa na hugusana kwa muda mrefu (Afro-asiatic, Khoisan, Niger-Congo, na Nilo-Saharan). Kwenye kazi hii hii, wametambua mambo ya kuangaliwa 19 (kifonolojia, kimofosintaksi, na chamali) zinazopatikana kwenye familia zaidi ya moja, na ambazo zinaweza kusababishwa na migusano kati ya lugha hizi. Kwenye mambo haya 19, moja muhimu sana ni kundi la viangami kabla ya kitenzi (yaani: preverbal clitic complex): mfululizo wa faridipeke chamilifu (yaani: a series of functional particles) zinazofanya kazi ambazo kitenzi kinazofanya kwenye lugha zingine. Mhadhara huu huangalia faridipeke chamilifu zinazotangulia kitenzi kwenye lugha ya Kinyisanzu. Kutoka utafiti upya, mhadhara huu huongeza uelewa wetu wa Kinyisanzu – lugha yenye utafiti uchache inayekaa kandokando ya Eneo la Bonde la Ufa la Kitanzania – na unarudi kwenye historia ya migusano ya lugha inayehadithia kwa njia ya faridipeke hizi.

Muhtasari

Eneo la Bonde la Ufa la Tanzania ni pekee barani Afrika kwa sababu familia za lugha za Kiafrika zote kubwa zimepakana hapa kwa muda mrefu (lingana Kießling, Mous, na Nurse 2008, ambaye huitwa KMN 2008 hapo chini). KMN 2008, andiko muhimu sana kwa masomo ya Bonde la Ufa kama eneo la lugha, husema kwamba lugha zinazohusika ni: Kiiraqw, Kigorowa, Chasi, Kiburunge, (zote Lugha za Kikushi cha Kusini), Kinyaturu, Kirangi, Kimbugwe, Kinyilamba, Kinyisanzu, Kikimbu (lugha za Kibantu); Kisandawe (Kikhoisan); Kidatooga (Kinailoti cha Kusini), pamoja na Kihadza (ambaye haipo kwenye familia kubwa zaidi). Pia, ni muhimu kusema kwamba Datooga ni kundi la lafudhi zinazotafautiana. Pamoja na hii, lugha zinazoitwa “Dorobo” pamoja na vile vile lugha zilizopotezwa Aasax na Kw’adza (Kikushi cha Kusini) ziko kwenye hili kundi la lugha za Bonde la Ufa pia. Kwenye hotuba hii, 1) tunazungumza kuhusu eneo letu, jiografia na mazingira yake, watu wanaozungumza lugha hizi, pamoja na utafiti uliotangulia na kuchambua historia, asili, na lugha za watu hawa, 2) tunazungumza kuhusu hitaji la Mtandao wa Watafiti wa Bonde la Ufa sasa, na kufafanua watu kwenye mtandao wetu mpaka sasa, pamoja na kazi yao.

Muhtasari

Kiihanzu ni lugha ya Kibantu ya Bonde la Ufa la Tanzania, inayefahamika vidogo sana na wanaisimu. Kwa sababu hakuna kitabu cha sarufi, kamusi, au vitabu vya hadithi, lugha hii haijaelezwa hata kidogo. Kwa kutumia data zilizokusanywa miaka 2016 na 2018, hotuba hii inatoa ripoti ya mwanzo ya lugha ya Kiisanzu: mazingira yake (k.m. wapi huongelewa, na kwa nani, hali yake ya kufundishwa kwa watoto, n.k.), pamoja na chanzo chake na hali yake ya kihistoria kwenye eneo la Bonde la Ufa. Pia, hotuba hutoa maelezo kuhusu sarufi yake (fonolojia, mofolojia, pamoja na sintaksi). Hotuba humaliza kwa kutoa taarifa kuhusu hatua za utafiti zitakazofuata hivi punde, pamoja na manufaa ya siku za mbele kutoka kazi ya kusoma, kueleza, na kutunga kumbukumbu ya lugha hii.

Muhtasari

Miaka kumi baadaye ya utoaji wa ‘Essentials of Language Documentation’ ya Gippert, Himmelmann, na Mosel (2008), udhaifu nyingi walizoona kwenye matokeo ya uelezaji wa lugha (language description) zinabaki. Hotuba hii inahusu udhaifu mbili walizozungumza zinazohusika na fungu la Kiboas (Boasian trilogy), yaani, kwamba i) “ukitumia kitabu cha sarufi na kamusi ya lugha fulani, namna lugha hii inavyoongelewa bado havijulikani [k.m.] utaratibu wa mazungumzo ya kila siku zikoje […] au namna watu huwasiliana wakati wa kujenga nyumba au kujadiliana mahari”, na ii) “vitabu vya sarufi na kamusi huleta maada machache sana yanayeweza kutumika kwa watu wasio wanaisimu [hasa, kwa ajili ya hotuba hii] watafiti wa masomo mengine (k.m. wanahistoria, wanaanthropolojia, n.k.) (k.19). Baadaye ya ukaguzi wa fungu la Kiboas na tatizo la kuingiza kila jinsi la lugha ndani lake, hotuba hii huangalia matokeo ya uelezaji wa lugha tofauti, kama vile sarufi za matumizi ya lugha (grammars of language use), mikusanyiko ya viziada lugha (paralinguistic repertoires), ethnolojia za taratibu za mawasiliano (ethnographies of communication), na tezauri za kiethnolojia (ethno-thesauruses). Hotuba hufunga kwa kurudi kwenye dhana ya ‘maandiko’ (texts) kama kiunganisho cha matokeo haya yote, na kwa kuongea kuhusu vinyume vya maoni hii ya fungu la kiboas lililopanuliwa kwenye kazi ya kutengeneza kumbukumu la lugha (language documentation).